Przywilej ksiecia mazowieckiego Boleslawa V dla braci Oldakowskich 1482
Ksiaze mazowiecki Boleslaw wraz z druzyna przyboczna przybyl do grodu w Nurze nad Bugiem poznym wieczorem dnia wczorajszego, a juz dzis od samego rana zajal sie zalatwianiem pilnych spraw zwiazanych z okolica. Bracia Oldakowscy mieli zostac przyjeci na audiencji dopiero kolo poludnia, wiec jakiez bylo ich zdziwienie, kiedy przybyl do gospody poslaniec ksiazecy, by nie zwlekajac udali sie na jego komnaty, gdyz ich pan chce z nimi rozmawiac pilnie.
Grupie przewodzil obyty zarowno w sprawach duchownych jak i swieckich ksiadz Roslaniec Oldakowski, proboszcz z Czerska, ktory odlaczyl sie od dworu ksiazecego dzien wczesniej, by sprawdzic, czy zawiadomieni przez niego listem bracia zdazyli juz przybyc do Nura i osiasc na ten czas we wskazanej przez niego miejskiej oberzy. Teraz przynaglal wspolrodowcow by sie rychtowali migiem i ksieciu kazac nie czekali zbyt dlugo na siebie. Nagroda za wierna sluzbe mial byc jak sie ow domyslal przywilej ksiazecy dzieki ktoremu i w trzosach przy pasach rycerskich przypietych wiecej z tego powodu pieniedzy bedzie, a i prestiz ich rodowy Rawitow Oldakowskich w okolicy niespolmiernie wrosnie. Tak tez sie i stalo. Byl rok panski 1482.
Najstarsze zapisy o Oldakowskich i nadania ksiazece
Oldakowscy pojawiaja sie w zrodlach pisanych, ktore dotrwaly w postaci glownie odpisow i wzmianek, jako rycerstwo – poddani ksiazat mazowieckich w stuleciu pietnastym. Seweryn Uruski w swoim Herbarzu podaje informacje o braciach rodzonych: ksiedzu Roslanie Oldakowskim, plebanie czerskim i Jakubie Oldakowskim oraz ich braciach stryjecznych: Janie, Pawle, Boguszu Oldakowskich. Mieli oni otrzymac od ksiecia mazowieckiego Boleslawa V Warszawskiego przywilej w 1482 roku zwalniajacy ich od roznych ciezarow publicznych ze swoich dobr polozonych w Ziemi Nurskiej tj. Letowa-Oldakow. Jak z powyzszego wynika Ci Oldakowscy byli w tej okolicy rycerstwem osiadlym juz znacznie wczesniej, juz same okreslienie ich jako „Oldak” czyli „zoldak” sugeruje, ze bylo to osadnictwo typowo rycerskie o ustalonych zasadach, o czym bedzie dalej.
„W średniowieczu nadania ziemi stanowiły nagrodę dla grup rycerzy, często najemnych, tzw. włodyków, milites, za służbę wojskową. Podstawową jednostką nadawaną np. przez książąt mazowieckich było 10 łanów, włók, co stanowiło około 160 ha ziemi. Takie nadania dominowały na granicach księstw mazowieckich w XIV w., np. nadania w okolicach Puszczy Korytnickiej obejmowały z reguły 10 włók, występowały także dużo większe np. 30 czy 100 włókowe nadania, min. dla rycerzy, którzy pełnili jakieś funkcje na dworze książęcym, czy królewskim, lub brali udział jako urzędnicy w prowadzeniu rycerskiego osadnictwa. Ilość ziemi przypadająca na jeden ród nie wytrzymywała jednakże licznych podziałów, powodując jej rozdrobnienie i pauperyzację zamieszkałej tam szlachty. W wyniku rozradzania się rodziny, a także podziałów zgodnie z zasadą, że każdy potomek ma prawo otrzymać swoją część z dawnej większej posiadłości, doszło do rozpadu tych posiadłości na mniejsze własności, w związku z czym wykształciły się tzw. okolice szlacheckie, posiadające wspólny trzon nazwy i dodatkowy przymiotnikowy, związany z np. cechami właściciela tej części np. Milewo Gewary czy np. Tyszki Dobrogosty. Początkowo grupa takich miejscowości mogła przynależeć do jednego rodu, lecz przez małżeństwa, transakcje ziemi itp. z czasem pojawiali się tam przedstawiciele innych rodów – w dalszym ciągu przede wszystkim szlachty. Tego typu miejscowości występują na Mazowszu, Podlasiu, Lubelszczyźnie – tzw. Ziemia Łukowska, Nowogródczyźnie, Samborszczyźnie itd., gdzie do dnia dzisiejszego istnieją wsie zamieszkane przez członków rodu, który otrzymał ją jako nadanie”.
Książęta Mazowieccy, głównie Janusz I i Bolesław IV osadzali na swojej ziemi drobną szlachtę na prawie rycerskim. Osadnictwo wystąpiło zauważalnie po 1389 r. Powinnością osiedlanej szlachty – rycerzy miała być obrona Mazowsza przed napadami. Chcąc uzyskać dużą ilość osadników należało dzielić ziemie osadniczą na niewielkie skrawki, ale przyciągające chętnych. Dlatego osadnik uzyskiwał nadział 10-włókowy lub jego wielokrotność. Przez 10 lat od nadania byli zwolnieni od podatków. Potem płacili po 12 gr od łanu rocznie, zazwyczaj na św. Marcina – 11 listopada. Podobny nadział miał w tej okolicy, za zasługi dla księcia jak np. Wojciech de Nyesluchowo oraz Mikołaj i Maciej de Zarembino mogli otrzymac i nasi Oldakowscy. Po 1448 r. nadania takie przenosil np. Bolesław IV z prawa polskiego na chełmińskie, co było efektywniejsze dla księcia jak i szlachty. Świadczyło też, że rody takie jak Oldakowscy długo juz siedzieli na prawie polskim.
Sluzba wojskowa
Obdarowany rycerz był zobowiązany na wezwanie księcia do pełnienia służby wojskowej pospolite ruszenie i wystawić z każdego „nadziału” – jeźdźca na koniu wartości 4 kóp gr, w kłobuczku i pancerzu, z tarczą i dzidą lub kuszą. Nadane dobra rycerz tracił w przypadku niestawienia się na wyprawę wojenną, zarządzoną przez księcia. Wywiązanie się ze zobowiązań rycerskich niosło za sobą znaczne wydatki i nie wszyscy mogli je spełniać.
Oldaki w ziemi nurskiej byc moze zostaly zalozone na poczatku XV w. „W tym czasie powstaje większość okolicznych miejscowości np. w 1410 r. powstaje Brokowo zwane później Zarębami, 1414 r. – Rosochate. Istnieje prawdopodobieństwo, że przodkowie Oldakowskich osiedli na terenach już wcześniej zamieszkanych i następnie opuszczonych w XIII-XIV w. w wyniku licznych najazdow Prusów, Litwinów i Rusinów. Pierwsze zachowane wzmianki o Oldakach – Oldakowskich pochodza z lat: 1444-1445, 1463, 1482
Nadane dobra okresowo powiększane lub pomniejszane poprzez spadki, dokupywanie i ożenki były dzielone pomiędzy potomstwo. Dobra ziemskie były dzielone po równo, pomiędzy dzieci płci męskiej. Ponadto córki w wianie mogły otrzymać część ziemi. Tak więc, co ok. 30-50 lat ziemia był dzielona na dwie i więcej części. W każdej z nich powstawał dom z przybudówkami gospodarczymi. Powstawała nowa miejscowość nosząca stara nazwę z dodatkiem przydomka lub innego okreslenia. Miejsca te, zwane są w zapisach – dobrami, włościami a niektóre określano jako wsie.
Polnocno – wschodnie Mazowsze i rycerstwo
„Teren ziemi łomżyńskiej w tym takze i ziemi nurskiej byl zasiedlany przez Mazowszan juz od bardzo dawna. Swiadczyc może o tym chociażby fakt, że w wieku XI istnial juz mazowiecki gród w Wiznie nad Narwia, przy ujsciu Biebrzy, lub tez wielkie grodzisko w Starej Łomży z XI-XI wieku, którego rozmiary przemawiaja za tym, ze było ono osrodkiem terenu zasiedlonego i to dosc gesto. Równiez wzmianka, z wieku XIII o peryferyjnie położonym w stosunku do ziemi łomzynskiej Szumowie, o którym juz mówilismy, swiadczy ze i na poludnie od Czerwonego Boru dotarlo juz osadnictwo posuwajace sie prawdopodobnie w góre Orza. O okolicach górnego Orza mamy najwczesniejsze dla calej ziemi łomzynskiej wzmianki, pochodzace z pierwszej polowy XIII wieku. Istniały tam miejscowosci: Lubotyn, Koskowo i Kosowo, które wystepuja w dokumencie wystawionym w okolo 1239 roku. Chociaz tekst dokumentu nie jest zbyt poprawny, jednak pozwala stwierdzic, ze wsie te przeszly na własnosc koscioła nie z rak ksiażecych, lecz z rak rycerskich, co swiadczyłoby, ze nie bylo to nadanie terenów dotad dziewiczych. Osadnictwo skupiac sie przeciez musiało przede wszystkim w dolinach glownych rzek.
Materiałów rekopismiennych z drugiej połowy XIV wieku jest minimalna ilosc, z pierwszej polowy XIV wieku i z czasów dawniejszych nie ma ich wcale, poza tym jednym dokumentem z roku 1239. Dopiero wiek XV dostarcza nam dosc obfitych danych, poniewaz z tego czasu mamy zachowana znaczna czesc Metryki Ksiazecej. Na tej wiec stosunkowo pózniej podstawie mozemy sledzic dalszy ciag procesu osadniczego i kolejnosc zasiedlania poszczególnych okolic tej ziemi. Mamy z tego czasu ogromnie liczne nadania ksiazece na rzecz szlachty przybywajacej, glównie z poludniowych czesci tak zwanego Starego Mazowsza. Nadania te z reguly polegaly nie na darowiznie lub sprzedazy istniejacych juz wsi ksiazecych, lecz na nadawaniu dotad nie zasiedlonych, przewaznie lesistych terenów, ale zdarzaly sie i wyjatki zwlaszcza w ziemi nurskiej. Z nadaniem byl zwiazany obowiazek zagospodarowania i pelnienie sluzby rycerskiej. Zasadnicza jednostka nadawcza byl obszar 10 wlókowy lub jego wielokrotnosc. Moglo to wyplywac stad, ze widocznie z kazdych 10 wlók byl obowiazek sluzby wojennej. Wielkosc nadania, byla uzalezniona od terenu, który byl nadawany. W okolicach odleglejszych, lesistych, rzadziej zaludnionych nadania byly wieksze. Na wielkosc nadania niwatpliwie musialy miec równiez wplyw zaslugi obdarowywanego, a nieraz i liczba posiadanych synów. Na terenach niezagospodarowanych panujaca forma byla darowizna ziemi, a nie sprzedaz.
W nadaniach rycerskich celowal zwlaszcza ksiaze mazowiecki Janusz Starszy
Wielkosc nadawanych terenów przez ksiazat byla okreslana, jak powiedzielismy, iloscia wlók. Nie zawsze granice nadania byly od razu wyznaczone. Zdarzalo sie nieraz, ze obdarowany zajmowal, karczowal i bral pod uprawe znacznie wieksza powierzchnie, niz to przewidywal przywilej nadawczy. Owo przekroczenie powierzchni nadania wychodzilo na jaw w czasie kontroli i zwiazanych z nia pomiarów przeprowadzanych przez administracje ksiazeca. Teren zajety ponad uprawnienia zwany byl naddawkami (excrescencie). Za owe naddawki posiadacz uiszczal na rzecz skarbu ksiazecego nalezna oplate i otrzymywal na nie dodatkowy przywilej, W wieku XV przylegajace do Mazowsza ziemie zakonne byly znacznie rzadziej zaludnione, totez Zakon staral sie sciagac na nie osadników z Mazowsza. Zdarzalo sie, ze niektórzy Mazurzy przenoszac sie na pólnoc opuszczali nadana im ziemie, przestajac ja uprawiac i pełnić z niej służby. Ksiażęta w takich wypadkach w mysl prawa lennego, przyjmowali ziemie z powrotem i nadawali ponownie nastepnym osadnikom, nieraz krewniakom dawnego wlasciciela.
Poza nadaniami na rzecz drobnej szlachty, która osobiscie uprawiala swoja ziemie, mamy nadania ksiazece i na rzecz zamozniejszego rycerstwa. Te ziemie byly uprawniane przez kmieci, czy to przez zamieszkujacych dana wies w momencie jej nadania, czy tez sprowadzanych i osadzanych przez nowego wlasciciela. Ale powstanie wiekszej wlasnosci ziemskiej jest w tej okolicy równie rzadkie, jak i na calym Mazowszu.
Sredniowieczna historia Mazowsza
„Dziedzina Mazowiecka powstała na mocy testamentu Bolesława Krzywoustego, który w 1138 podzielił Polskę na dzielnice. Dzielnica mazowiecka została nadana Bolesławowi Kędzierzawemu. Początkowo uznawała zwierzchnictwo Krakowa, lecz zmieniło się to za panowania Konrada mazowieckiego, który uniezależnił Mazowsze i Kujawy od Krakowa, ale również przyłączył nowe ziemie. Za panowania tzw. Henryków śląskich w południowej i zachodniej oraz formalnie całej Polsce, księstwo mazowieckie było jednym z trzech terytoriów polskich, niezależnych od siebie, obok Państwa Henryków śląskich i Pomorza Gdańskiego.
W 1226 Konrad sprowadził Krzyżaków na ziemię chełmińską, którą oddał im w dzierżawę. Zrobił to, by pomogli mu w pokonaniu Prusów i przyłączeniu ich ziemi do jego księstwa. Jednak zakonnicy postanowili utworzyć tu własne państwo zakonne.
W 1320 w Krakowie koronował się na króla Polski Władysław Łokietek (książę kujawski, pomorski, wielkopolski, krakowski, sandomierski i łęczycko-sieradzki).
Mazowsze było księstwem piastowskim i znajdowało się w orbicie wpływów czeskich, krzyżackich, polskich i litewskich. W 1321 Książę Płocki Wacław płocki zawarł przymierze z zakonem krzyżackim, w trakcie wojny w 1326 roku, 2 stycznia 1326 w Brodnicy przystąpili do sojuszu antypolskiego jego bracia Siemowit II (książę rawski) i Trojden I (książę czerski, warszawski i liwski). Spowodowało to w 1327 roku najazd wojsk Władysława Łokietka na Płock i Gostynin oraz Litwinów od wschodu.
W 1329 książę płocki Wacław w związku z wyniszczeniem księstwa najazdami złożył hołd lenny Janowi Luksemburskiemu jako królowi Polski i Czech. W tym samym roku, w wyniku przegranej wojny z Zakonem, pozostali dwaj książęta mazowieccy zobowiązali się nie wspierać w żaden sposób króla Polski Władysława Łokietka. Dopiero w 1351 roku, w wyniku zbrojnej interwencji po bezpotomnej śmierci księcia płockiego Bolesława III, Kazimierz III włączył większą część księstwa do Królestwa Polskiego. Zmusił też do hołdu lennego pozostałych książąt mazowieckich Siemowita III i Kazimierza I warszawskiego. W latach 1351-1526 księstwo było lennem Polski i zostało ostatecznie przez Polskę anektowane w 1526 roku, po śmierci ostatniego władcy, Janusza III jako województwo mazowieckie.
Mimo, że stolice Księstwa były w różnym czasie w Czersku, Płocku i w Warszawie, książęta urzędowali też często na zamku w Łomży”.
Bolesław V warszawski
„Bolesław V „warszawski” ur. ok. 1453 r., zm. 27 kwietnia 1488 r. w Łomży, książę czerski, liwski, warszawski, nurski, łomżyński, ciechanowski, różański, zakroczymski i wyszogrodzki w latach 1454-1471 razem z braćmi, do 1462 r. byla to regencja, książę płocki, wiski i płoński, oraz pan Zawkrza w latach 1462-1471, w wyniku podziału od 1471 r. książę warszawski, nurski i różański, od 1484 r. rezygnacja z Błonia, Tarczyna, Kamieńca i Zakroczymia.
Bolesław V był siódmym pod względem starszeństwa synem (trzecim który przeżył ojca) księcia warszawskiego Bolesława IV i Barbary Olelkówny. Gdy miał około roku osierocił go ojciec, a w związku z tym że starszy brat Konrad III Rudy miał zaledwie około sześciu lat początkowo w księstwie warszawskim rządziła rada regencyjna pod przewodnictwem biskupa płockiego Pawła Giżyckiego i matki książąt Barbary.
Własnej dzielnicy Bolesław V doczekał się dopiero w wyniku podziału ojcowizny dokonanej przez Konrada 3 kwietnia 1471 r. Bolesław dostała się wtedy środkowa część ojcowizny z Warszawą, Nurem i Różanem.
W 1476 r. po śmierci Anny wdowy po Władysławie I płockim wspólnie z bratem Januszem II zaprotestował przeciw inkorporacji ziemi sochaczewskiej do korony polskiej przez Kazimierza Jagiellończyka wysyłając do spornego miasta swoje wojska. Król jednak miał inne plany i w końcu książęta mazowieccy musieli zrezygnować z ambitnych zamierzeń.
Konflikt o Sochaczew spowodował czasowe ochłodzenie stosunków Bolesława z Polską, co wyraziło się chociażby w życzliwej neutralności względem Mikołaja Tungena w jego sporze z królem o obsadzie stanowiska biskupstwa warmińskiego.
W 1484 r. z nieznanych przyczyn Bolesław V zrezygnował na rzecz braci z części swoich terytoriów oddając Zakroczym Konradowi III, a Kamieniec, Błonie i Tarczyn Januszowi II.
Bolesław V był żonaty od 20 lipca 1477 r. z Anną, córką wojewody bełskiego Zygmunta Uhnowskiego. Małżeństwo to jednak z powodu niskiego pochodzenia Anny zostało uznane za morganatyczne, tzn. że ewentualne dzieci z tego związku nie miałyby prawa do dziedziczenia. Zresztą Anna pozostała żoną Bolesława tylko do ok. 1479 r. kiedy pod naciskiem braci i otoczenia zdecydował się ją porzucić.
Bolesław V warszawski zmarł 27 kwietnia 1488 r. i został pochowany w Warszawie”.
opr. ADAM OLDAKOWSKI
DARIUSZ KOSIERADZKI