Stanislaw Oldakowski i bitwa pod Ochmatowem 1644
Jezdzcy rozleli sie w poscigu za uciekajacymi, jak fala przyplywu szerokim polksiezycem po stepie, spod kopyt wznosily sie tumany sniegu. Sylwetki umykajacych stawaly sie coraz wyrazniejsze co swiadczylo, ze pogon i ujecie intruzow staje sie coraz bardziej realne. Konie ciezko chrapaly a z ich nozdrzy buchaly obloki pary, jednak polska konnica nie zwalniala zmuszajac je do dodatkowego wysilku. Cel byl coraz blizej. Blysnely w sloncu wydobyte z pochew szable, zalopotaly proporce na wloczniach, z okrzykiem tryumfu Polacy otoczyli grupke Tatarow i Turkow. Przewaga liczebna i zaskoczenie, bo ci nie spodziewali sie tutaj zadnych zolnierzy bylo wsrod wojownikow tatarskich tak duze ze rzucali bron jeden po drugim i bez walki oddawali sie w niewole. Natychmiast wiazano ich powrozami i odprowadzano do dowodcy.
Zadowolony rotmistrz Stanislaw Oldakowski, dumny ze swoich zolnierzy podkrecal oszronionego wasa z usmiechem na zmarnietej twarzy. Udalo sie wszak zdobyc jezyka i to bez strat wlasnych, a ze i nikt z uciekajacych nie zdolal wymknac sie z zasadzki, mial rowniez nadzieje iz nieprzyjaciel nadal nie wie o jego polozeniu. Teraz trzeba przesluchac jencow i przekazac informacje do hetmana Stanislawa Koniecpolskiego czekajacego z niecierpliwoscia w Barze na nowe wiadomosci od wyslanych podjazdow. Niezwlocznie przystapiono do wykonania zadania. A i nalezalo sie spieszyc zanim zaloga tureckiej twierdzy w Oczakowie zorientuje sie i przystapi do dzialan ofensywnych, by przeploszyc stad podjazdy polskie.
Przygotowania do odparcia ataku
Juz wczesniej dzieki agentom utrzymywanym z prywatnej szkatuly na dworze chana krymskiego hetman Stanislaw Koniecpolski, znakomity dowodca, strateg ale i wytrawny polityk uzyskal wiesci potwierdzone przez nastepnie wywiad ksiecia Jeremiego Wisniowieckiego o szykowanej przez Tatarow Krymskich i chana wyprawie lupiezczej na tereny Rzeczypospolitej. Pozwolilo to na poczynienie odpowiednich przygotowan by przeciwstawic sie zadnemu lupow nieprzyjacielowi. Polacy zgromadzili do tego celu dosc pokaznych rozmiarow armie, w sumie ponad 19 tysiecy zolnierzy i 24 dziala.
Szczegolowy wykaz choragwi bioracych udzial w bitwie pod Ochmatowem 30 stycznia 1644 roku zachowal sie. W ich sklad wchodzili zolnierze kwarciani, Kozacy i poczty prywatne. Zrodla podaja:
„Komput wojska w tejże potrzebie z Tatary pod Achmatowem i Woronnem będącego.
Wojska ukraińskiego J.K.M. – 2900
Przy komisarzu i pułkownikach kozackich – 650,Wojska zaporoskiego – 4000
J.M.P. krakowski sam i ludzi jego – 2200,J.M.P. wojewody krakowskiego – 1200 J.M.P. wojewody bracławskiego – 200,J.M.P. wojewoda czernichowski sam i ludzi jego – 1800 Księcia J.M.P. koniuszego koronnego – 1200,Książę J.M.P. Wiśniowiecki sam i ludzi tak jego samego jak i braci jego – 3000 J.M.P. starosta kałuski – 600,J.M.P. kijowski sam i ludzi jego – 300
J.M.P. podczaszy koronny sam i ludzi jego – 150,J.M.P. chorąży koronny sam i ludzi jego – 150,Księcia J.M.P. Koreckiego – 400,J.M.P. starosta winnicki sam i ludzi jego – 200
J.M.P. podkomorzego kijowskiego – 300,J.M.P. podkomorzego bracławskiego – 300 J.M.P. podkomorzy nowogrodzki sam i ludzi jego – 80,J.M.P. starosta trembowelski sam i ludzi jego – 100,J.M.P. starosta śniatyński sam i ludzi jego – 100 J.M.P. starosta sczyrzewski sam i ludzi jego – 100,J.M.P. starosty owruckiego – 200 J.M.P. stolnika nowogrodzkiego – 50
Ich Mościów PP. urzędników i obywatelów województwa bracławskiego – 150
Po potrzebie przyszli, ale i ci w pogonią poszli:,J.M.P. strażnika koronnego ludzi – 300
J.M.P. sędziego kijowskiego ludzi – 200,J.M.P. Sieniawskiego aż nazajutrz przyszli – 100 Suma 19130. Armata: Sztuk polnych z cekhauzu J.K.M. – 8 Wojska zaporoskiego – 8, Księcia J.M.P. koniuszego – 6 Suma 24″
Takimi silami rozporzadzal hetman Koniecpolski, ale nie znajac dokladnego szlaku domniemanego przemarszu tatarskiego musial swoja armie podzielic by zabezpieczyc wszelkie mozliwe drogi przed wojskami nieprzyjacielskimi. Zdecydowal sie na dyslokacje swoich oddzialow i ustawil je w dwoch podstawowych rzutach. Choragwie lekkiej jazdy mialy za zadanie patrolowac i czuwac wzdluz granicy panstwowej, by w miare wczesnie ostrzec przed zblizajacym sie nieprzyjacielem hetmanskie sily glowne. Do tego wyznaczono trzy grupy dowodzone przez rotmistrzow Krzeczkowskiego, Zabuskiego i Oldakowskiego, w sumie skladajace sie z kilkuset zolnierzy. Krzeczkowski ochranial i penetrowal tereny od Zaporoza do rzeki Ingulec, rejon za porohami tzw. Niz przypadl Zabuskiemu, zas najdalej wysuniete pozycje okolice rzeki Tiligul az pod Oczakow wzial pod swoja piecze Oldakowski. Wydaje sie ze dostal on najtrudniesze i najniebezpieczniejsze zadanie sposrod nich trzech. Oczakow bowiem nalezal do waznych strategicznie twierdz, ufortyfikowany i i silna zaloga stanowil wazny element obrony Imperium Osmanskiego i od lat dochodzilo w tych okolicach do starc sil polskich i kozackich z Tatarami i Turkami.
Polskie podjazdy na kresach
Oczaków polozony byl na polwyspie w poblizu ujscia Dniepru w miejscu starozytnej greckiej kolonii Olbii i byl stolica jednego z sandżaków imperium osmańskiego. Z kart historii wiemy, ze „w XV wieku należał do Wielkiego Księstwa Litewskiego. Silnie ufortyfikowany przez Polaków w okresie rządów Jana Olbrachta, strzegł dostępu do Limanu Dniepru. Zdobyty w 1492 za panowania Mengli I Gireja przez Chanat Krymski i nazwany Kara Kermen lub Dżan Kerman. W 1493 zniszczył ją starosta czerkaski Bohdan Hliński i w tym samym roku wojewoda kijowski Jerzy Pac. W lipcu 1497 r. oddziały polskie dowodzone przez Konstantego Ostrogskiego rozbiły tu wojska Mehmeda I Gireja, a jego wzięły do niewoli.
W 1523 został spalony przez kozackiego oddziały koszowego Eustachego Daszkiewicza. Od 1526 roku we władaniu Turcji pod nazwą Aczi Kale. Wg Kroniki Marcina Bielskiego w listopadzie 1528 roku starosta chmielnicki Przecław Lanckoroński i starosta czerkaski Eustachy Daszkiewicz, ze starostami winnickim i bracławskim trzy razy pobili pod Oczakowem Tatarów. W 1529 podczas wyprawy na Oczaków, do niewoli tureckiej dostał się rotmistrz Jerzy Jazłowiecki, późniejszy hetman wielki koronny.Królowie Polski rościli sobie do tych terenów prawa.W związku z próbami odzyskaniem tych terenów przez Rzeczpospolitą, Oczaków był często miejscem w pobliże którego zapędzała się polska jazda. Przykładowo w 1536 roku podczas pościgu za watahami niszczącymi okolice Bracławia do brzegów morskich dotarł starosta barski Bernard Pretwicz (Bernhard von Prittwitz). W 1542 roku ten sam starosta Pretwicz zniszczył okolice Oczakowa podczas pościgu za Tatarami, którzy złupili tereny Owrucza i Chmielnika.Hetman Jan Amor Tarnowski w porozumieniu z Ferdynandem Habsburgiem próbował sztucznie doprowadzić do wojny z Turcją, w związku z czym 13 października 1545 roku zorganizował napad na Oczaków starosty włodzimierskiego Fedora Sanguszkę, który wraz ze swoimi ludźmi złupił zamek i miasto i uprowadził kilkudziesięciu Tatarów. Jednak królowa Bona doprowadziła do załagodzenia konfliktu, ponieważ było to sprzeczne z aktualną pokojową polityką Rzeczypospolitej.
W 1549 roku Bernard Pretwicz wraz z Prońskim i Boguszem Koreckim ponownie zapuścił się w okolice Oczakowa i dotarł aż do Białogrodu. W 1552 roku w odwecie za zniszczenie Bracławia przez chana Dewlet Gireja wojska Pretwicza, Koreckiego, Dymitra Wiśniowieckiego i Mikołaja Sieniawskiego atakowały okolice Oczakowa. W związku z uspokojeniem się stosunków z Turcją, król Zygmunt August przeniósł słynnego już w całej Polsce starostę Pretwicza z Baru na dalszą linię obrony do Trembowli. Kolejne starcia w rejonie Oczakowa miały miejsce latach 1557 i 1558 roku, gdy atakował ten zamek Dymitr. W maju 1568 roku po kolejnym ataku Tatarów podczas pościgu w rejon Oczakowa dotarło około 1000 polskich jeźdźców wojewody sieradzkiego Olbrachta Łaskiego”.
W oczekiwaniu na wroga
W okresie rzadow w Polsce krola Wladyslawa IV byly plany zdobycia Oczakowa, z czego zdawal sobie sprawe rowniez rotmistrz Oldakowski i obsadzenia twierdzy wojskiem, wybudowania w tutejszych stoczniach floty i atakowania wybrzezy Tureckich. Wiemy, tez ze w 1646 roku czali w dwa lata po bitwie pod Ochmatowem wyprawial sie tu hetman Aleksander Koniecpolski i Samuel Łaszcz, obaj jednak popszestali na zlupieniu okolicy złupili.W obecnej chwili zadania jakie mial do realizacji Oldakowski byly znacznie mniej ambitne ale nie mniej wazne. Wszak nalezalo zdobyc jezyka dzieki ktoremu moze udac sie zatrzymac potezny zagon nieprzyjacielski. To dlatego Koniecpolski i Wisniowiecki uszykowali glowne swoje sily podzieliwszy je na trzy dywizje w drugim rzucie ustawionym od podjazdow mniej wiecej w odleglosci stu kilometrow. W rejonie Baru i Winnicy stanal sam Stanislaw Koniecpolski, Jan Odrzywolski, straznik koronny rozlokowal sie w okolicach Buzowki, a ksiaze Jeremi Wisniowiecki na Zadnieprzu. W ten sposob zabezpieczono trzy glowne szlaki tatarskich przemarszow i w chwili kiedy bedzie juz wiadomo, ktoredy nieprzyjaciel sie zbliza zamierzono polaczyc sily i zaatakowac Tatarow.
Z zeznan torturowanych jencow rotmistrz Oldakowski wywnioskowal, ze Tuhaj-bej ze swoja armia bedzie zmierzal tzw. Szlakiem Kuczmanskim wzglednie pobliskim Szlakiem Czarnym. Zastwiona przez niego pulapka i schwytanie kilkunastu zolnierzy nieprzyjacielskich przynioslo doniosle wiadomosci. Natychmiast pchnieto poslancow do hetmana i dano rozkaz do powrotu, by polaczyc sie z silami glownymi i zdazyc na czas walnej rozprawy.W wyniku otrzymanych informacji dowodztwo polskie zdecydowalo sie na przesuniecie swoich wojsk i tak hetman zajal pozycje w Stawiszczach, Wisniowiecki w Korsuniu a Odrzywolski okolo 80 kilometrow dalej.
Szarza polskiej husarii
Dalej rozegralo sie to juz wedlug niemalze schematu, ktory czesciowo zaplanowano wczesniej, w opracowaniach czytamy: „Gdy okazało się, że armia tatarska zmierza w kierunku Ochmatowa, dowództwo polskie postanowiło skoncentrować tam swe siły. Po połączeniu się z dywizją Odrzywolskiego hetman zajął pozycje dogodne do walki obronnej w okrążeniu. Wojska uszykowano w czterech rzutach. W pierwszym rzucie znalazła się straż przednia Odrzywolskiego, w drugim większość jazdy w dwóch liniach, w trzecim tabory z piechotą a w czwartym chorągwie kozackie i dragońskie. Całość poza strażą przednią Odrzywolskiego utworzyła czworobok.
Tuhaj-bej, który miał ze sobą podobno 20 tysięcy Tatarów, założył na południowym wschodzie od Ochmatowa kosz, który osłaniały stawy i rzeczka Hirśkyj Tikycz.Ponieważ Koniecpolski nie odważył się zaatakować Tatarów przed nadejściem dywizji Wiśniowieckiego, pierwsi bitwę rozpoczęli Tatarzy. Dla ochrony grobli Tuhaj-bej przeprawił przez rzeczkę Hirśkyj Tikycz 6 tys. jazdy – została ona jednak przepędzona przez Odrzywolskiego. Następnie hetman zdobył groblę. W tym czasie nadciągnął Wiśniowiecki i zajął pozycje na polskim lewym skrzydle. Chcąc odciąć Tatarom drogi odwrotu Wiśniowiecki ruszył na nich z szarżą po lodzie. Tatarzy widząc zamieszanie, jakie zapanowało w polskiej jeździe na skutek tłoku na grobli, postanowili to wykorzystać i wycofać się. Odwrót tatarski osłaniać miała ariergarda w sile 4 tys. ordyńców. Została ona jednak szybko rozbita dzięki uderzeniu husarii.
Wszystkie siły polskie ruszyły w pościg za umykającym wrogiem. W Kiszczeniach zatrzymano ciężką jazdę, a dalszy pościg prowadziła już tylko jazda lekka w sile 5 tys. żołnierzy. Grupą pościgową dowodził Mikołaj Zaćwilichowski, który dopadł uciekającą armię Tuhaj-beja podczas przeprawy przez rzekę Sinuchę i częściowo ją rozbił”.
W grupie poscigowej niechybnie znalazly sie tez choragwie lekkiej jazdy prowdzone przez Stanislawa Oldakowskiego i wraz z oddzialami komisarz wojska zaporoskiego Mikołaj Zaćwilichowskiego wyciely nad rzeczka Sinucha niedobitki nieprzyjacielskie.
W czasie bitwy pod Ochmatowem 30 stycznia 1644 r. Hetman wielki koronny Stanisław Koniecpolski oraz Jeremi Wiśniowiecki pobili przeważające siły tatarskie Tuhaj-beja.Tatarzy stracili okolo 4 tysiecy ludzi, nie liczac tych ktorych wycieto i rozproszono w czasie poscigu. Zwyciestwo bylo nieomal zupelne. Nikt wowczas nie zdawal sobie z uczestnikow sprawy, ze jedenascie lat pozniej prawie w tym samym miejscu w dniach 29 stycznia – 2 lutego 1655 – stoczona zostanie nastepna bitwa wojsk polskich tym razem pod wodzą hetmana Stanisława „Rewery” Potockiego z połączonymi wojskami kozackimi i moskiewskimi pod wodzą Bohdana Chmielnickiego i Buturlina. Tak Ochmatow, dzis wies na Ukrainie w obwodzie Czerkaskim, polozona na polnoc od Humania, przy drodze do Bialej Cerkwi dwukrotnie weszla jako miejsce bitew do historii wojskowosci polskiej i triumfu oreza polskiego i geniuszu militarnego hetmana Koniecpolskiego.
Znani i nieznani na Kresach
Jaka nietuzinkowa postacia byl Stanislaw Koniecpolski swiadczy jego biografia ktora opisal m.in. Leszek Podhorodecki w ksiazce „Stanislaw Koniecpolski ok.1592-1646” i liczne bitwy:
„W 1610 brał udział w wyprawie na Smoleńsk, w 1612 razem z królem Zygmuntem III wyruszył na wyprawę moskiewską. W 1620 w bitwie pod Cecorą, gdzie dowodził prawym skrzydłem armii, został wzięty do niewoli tureckiej. W 1623 wykupiony został z niewoli przez poselstwo i wrócił do kraju. Już w tym samym roku uczestniczył w obronie Trembowli (lipiec) i starciach z Kozakami. 20 kwietnia 1624 odniósł wspaniałe zwycięstwo nad Tatarami Kantymira Murzy pod Martynowem niedaleko Halicza.
W latach 1626-1629 dowodził wojskami polskimi broniącymi Prus Królewskich przed Szwedami dowodzonymi przez Gustawa Adolfa. Odniósł zwycięstwa w bitwie pod Hamersztynem 12 marca 1627 i 27 czerwca 1629 w bitwie pod Trzcianą. Po traktacie w Altmarku (1629) powrócił na Ukrainę, gdzie stłumił w 1630 powstanie kozackie, któremu przewodził Taras Fedorowicz.
W 1633 działał na froncie południowym, strzegąc granic państwa przed inwazją turecko-tatarską. W trakcie tej kampanii odniósł m.in. zwycięstwa w bitwie pod Sasowym Rogiem, zaś w dniach 20-23 października tego roku ok. 11 tysięcy żołnierzy polskich pod jego dowództwem odpierało szturmy ok. 20 tys. żołnierzy Abazy Paszy na polski obóz warowny pod Kamieńcem Podolskim, jednak po przegranej przez siebie bitwie pod tym miastem dnia 22 października Abazy Pasza pomaszerował pod Studzienicę, zaś po jej zdobyciu i zniszczeniu odszedł w granice Turcji, gdzie, z pomocą hospodara mołdawskiego i wołoskiego, zawarł pokój z Rzecząpospolitą.
30 stycznia 1644 pokonał Tatarów w bitwie pod Ochmatowem, z pomocą wojsk księcia Jeremiego Wiśniowieckiego. Był bogatym magnatem kresowym z ogromnymi posiadłościami na Ukrainie. Przyczynił się do rozbudowy infrastruktury na jej terenie, dbając o rozwój gospodarczy swoich dóbr, w których założył m.in. manufakturę jedwabną.
Jego główna rezydencja to Brody, gdzie wzniósł twierdzę typu nowoholenderskiego, a także rozbudował i ufortyfikował całe miasto. Wzniósł także pałac w Podhorcach, także z fortyfikacjami i dodatkowo otoczony ogrodami włoskimi, oraz pałac w Warszawie, obecny Pałac Prezydencki. Wszechstronnie wykształcony, przez historyków wojskowości uważany za bodaj najwybitniejszego przedstawiciela polskiej sztuki wojennej XVII w.”
Przy takim wojenniku powstawaly tez fortuny i slawa innych, ktorzy przyczyniali sie do jego tryumfow i zwyciestw, w tym i naszego rotmistrza krolewskiego Stanislawa Oldakowskiego podzczaszego nowogrodzkiego, ktory w 1648 roku uczestniczyl jako posesjonat i obywatel Ziemi Braclawskiej na Ukrainie w obiorze i elekcji krolewicza Jana Kazimierza Wazy, brata zmarlego podowczas krola Wladyslawa IV. Oldakowscy zamieszkiwali w tym okresie tez w Ziemi Wolynskiej, gdzie zrodla odnotowuja Mikolaja Oldakowskiego elektora Wladyslawa IV w 1632 roku oraz Andrzeja Oldakowskiego, syna Sebastiana, dziedzica dobr Nowa Wies, uczestnika wojny kozackiej z 1640 roku, rokoszanina Zebrzydowskiego i wielu innych o ktorych dzis nie wiemy, a ktorych nalezy dla potomnosci znow odkryc i pokazac, czemu sluzy niniejszy tekst.
ADAM OLDAKOWSKI
DARIUSZ KOSIERADZKI